Македонското богатство што исчезнува: автохтоните сорти растенија на раб на заборавот

Во скриените полиња на Тиквеш, по падините на Бистра и меѓу градините на Тетовско, сè уште се одгледуваат растенија што ги хранеле генерации Македонци — стари сорти домати, пченка, грав, сливи и праски со вкус што не може да се најде на пазарите. Но тие растенија — познати како автохтони или традиционални сорти — полека исчезнуваат. Се заменуваат со хибриди, ГМО семиња и комерцијални култури што не се дел од македонската почвена и културна историја.

Генетско богатство пред истребување

„Во 90-тите имавме барем седум различни типа на домати во селото. Сега во продавница се нуди само еден – пластичен, без мирис“, вели Цвета Наумоска, земјоделка од Демир Капија. Како што сведочат и истражувањата од Институтот за земјоделство – Скопје, повеќе од 60% од старите сорти исчезнале или се речиси истребени од официјалните земјоделски површини.

Најзагрозени сорти се:

• Гравот од Тетово, познат по својата структура и лесна варливост;

• Доматот „јабучар“, со нежен вкус и тенка кора;

• Кукурузот „белец“, одличен за брашно без глутен;

• Автохтоната праска од Кратово, со арома која ретко се наоѓа денес.

Според биолози, губењето на овие сорти значи не само биолошка, туку и културна деградација – бидејќи овие растенија се прилагодувани со векови на локалните услови, отпорни на климатски екстреми и бараат помалку пестициди.

Кои се причините за исчезнувањето?

Причините се повеќеслојни:

• Комерцијален притисок: Хибридните и увезените сорти даваат поголем принос на краток рок, што ги прави поатрактивни за земјоделците.

• Непостоење на државна стратегија: Македонија сè уште нема функционална национална банка на семиња за зачувување на традиционални сорти.

• Недостиг на поддршка: Земјоделците кои сакаат да ги зачуваат старите сорти често немаат пристап до пазар, субвенции или советодавна поддршка.

Светли искри на отпор

Во Берово, едно семејство доброволно собира и чува семиња од стари типови грав и тиква, со надеж дека ќе ги предадат на следната генерација. Во Слоештица, неколку активисти за одржливо земјоделство основаа локална банка на семиња, која моментално чува над 40 сорти.

„Тоа не е само семе, тоа е историја, меморија и иднина“, вели еко-активистот Томе Јовчески.

Како може да се спаси ова наследство?

• Создавање официјална државна банка на семиња, со поддршка од Министерството за земјоделство;

• Субвенции за зачувување на стари сорти, со регистар на земјоделци кои ги одгледуваат;

• Образовни програми во училиштата за важноста на локалната храна и еко-диверзитетот;

• Развој на еко-туризам и гастрономски фестивали, базирани на автохтоните сорти.

Последен повик за зачувување

Додека Европа и светот повторно се враќаат кон локално производство и одржливост, Македонија има уникатна шанса — да го зачува она што е нејзино, автентично и непроценливо. Автохтоните сорти не се само „стара храна“. Тие се жива врска со земјата, традицијата и иднината на земјоделството во земјава.